동사의 완료형

동사의 완료형은 현재, 과거(대과거), 미래 3가지가 있다.

각각 완료형 어간에 현재 완료형 어미, 과거 완료형, 미래 완료형 어미를 붙여서 만든다.

  현재 완료 과거 완료 미래 완료
1s -eram -erō
2s -istī -erās -eris
3s -it -erat -erit
1p -imus -erāmus -erimus
2p -istis -erātis -eritis
3p -ērunt/-ēre -erant -erint

다른 시제와 달리 어미의 형태가 변화하지 않는 것이 특징이다. 그래서 완료형 어미를 언급할 때 다른 시제와 달리 모음 어간이나 완료형 어미를 붙이지 않고 언급하는 경우가 많다. 이것은 완료형 어간이 이미 어미와 결합한 상태라서 변화할 이유가 없기 때문인 것으로 생각할 수 있다.

어미가 sum의 미완료형과 비슷하다. 그러나 완전히 동일한 것은 아니다. 특히 3인칭 복수의 형태가 다른 것에 유의.

  pf. sum 과거 완료 fut. sum 미래 완료
1s eram -eram erō -erō
2s erās -erās eris -eris
3s erat -erat erit -erit
1p erāmus -erāmus erimus -erimus
2p erātis -erātis eritis -eritis
3p erant -erant erunt -erint

주석

완료형 어간은 능동태 과거형 부정사와 완료형에만 쓰인다.

동사의 현재 완료형

동사의 직설법 능동태 현재 완료형은, 완료형 어간에 현재 완료형 어미를 붙여서 만든다. 현재 완료형 어미는 아래와 같다.

  단수 복수
1s -imus
2s -istī -istis
3s -it -ērunt

2인칭 단수와 복수에 삽입된 -is-에 유의할 것. 3인칭 복수 역시 is+ont > ērunt 인 것으로 생각할 수도 있다. [성염] 이러한 변화 유형은 과거 완료형과 미래 완료형에 -erā-와 -eri- 형태로 나타난다.

3인칭 복수 어미 -ērunt는 모음의 장단 표기를 제외하면 미래 미완료형 3인칭 복수 어미 -erunt와 동일한 형태이다.

현재 완료형 어미는 현재 미완료형 어미에 완료형 어미 -i- 또는 -vi-를 더한 것으로 생각할 수 있다.

  미완료형 어미 완료형 어미
1s -o -(v)ī
2s -s -(v)istī
3s -t -(v)it
1p -mus -(v)imus
2p -tis -(v)istis
3p -nt -(v)ērunt

제1~4변화 예시는 아래와 같다.

  I II III IV
1s amāv+ī = amā monu+ī = mon dūx+ī = dūx cēp+ī = cēp audīv+ī = audī
2s amāv+istī = amāvi stī monu+istī = monui stī dūx+istī = dūxis tī cēp+istī = cēpis tī audīv+ist ī = audīv istī
3s amāv+it = amā monu+it = mon dūx+it = dūx cēp+it = cēp audīv+it = aud
1p amāv+imus = amāvi mus monu+imus = monui mus dūx+imus = dūxim us cēp+imus = cēpim us audīv+imu s = audīv imus
2p amāv+isti s = amāvi stis monu+isti s = monui stis dūx+istis = dūxis tis cēp+istis = cēpis tis audīv+ist is = audīv istis
3p amāv+ērun t = amāvē runt monu+ērun t = monuē runt dūx+ērunt = dūxēr unt cēp+ērunt = cēpēr unt audīv+ēru nt = audīv ērunt

완료형 어미로 볼 수 있는 -vi-가 드러나는 경우도 있고, 드러나지 않는 경우도 있다. 어간 끝이 u인 경우 역시 원래 철자는 v이므로 형태상으로는 동일하다.

동사의 과거 완료형

직설법 능동태 과거 완료형은 완료형 어간에 과거 완료형 어미를 붙여서 만든다. 과거 완료형 어미는 아래와 같다.

  단수 복수
1s -eram -erāmus
2s -erās -erātis
3s -erat -erant

과거 완료형 어미를 비롯한 완료형 어미들은 어미의 변화가 없기 때문에 위에 언급된 어미를 일반적으로 과거 완료형 어미인 것으로 취급하나, 그 구성을 살펴보면 완료형 어미인 -vi- 뒤에 시그마 변화 형태인 -is-가 삽입되고 과거의 의미를 나타내는 어미 -ā-가 붙은 것으로로 추정한다. [성염] 즉 vi+is+ā > verā 로 변화한 것으로, 앞의 er은 기계적으로 붙이는 어미라기보다 완료형 어간이 과거형 어미 ā와 결합하는과정에서 변화한 것이다.

과거의 의미를 갖는 어미 ā는 과거 미완료형 어미에도 사용된다. 과거 미완료형에는 -bā-를, 과거 완료형 어미에는 -rā-를 사용하는 것으로 기억할 수도 있다. 과거 미완료형의 -b-는 진행의 의미를 담고 있다고 볼 수 있다. 이와 유사하게 미래 미완료형 어미는 -bi-, 미래 완료형 어미는 -ri-를 사용한다.

  과거 미완료형 어미 과거 완료형 어미
1s -bam -(v)eram
2s -bās -(v)erās
3s -bat -(v)erat
1p -bāmus -(v)erāmus
2p -bātis -(v)erātis
3p -bant -(v)erant

과거 완료형 어미는 sum의 과거 미완료형과 동일하므로, 마치 완료형 어간에 sum을 붙이는 것처럼 보이기도 한다. 그러나 앞서 설명했듯이 다른 방법으로 만들어진 것으로 보며, 기억을 위한 참고로 사용하는 것이 좋을 거 같다.

  sum의 과거 미완료형 과거 완료형 어미
1s -bam -eram
2s -bās -erās
3s -bat -erat
1p -bāmus -erāmus
2p -bātis -erātis
3p -bant -erant

제1~4변화의 예시는 아래와 같다.

  I II III IV
1s amāv+eram = amāve ram monu+eram = monue ram dūx+eram = dūxer am cēp+eram = cēper am audīv+era m = audīv eram
2s amāv+erās = amāve rās monu+eras = monue rās dūx+eras = dūxer ās cēp+erās = cēper ās audīv+erā s = audīv erās
3s amāv+erat = amāve rat monu+erat = monue rat dūx+erat = dūxer at cēp+erat = cēper at audīv+era t = audīv erat
1p amāv+erām us = amāve rāmus monu+eram us = monue rāmus dūx+eramu s = dūxer āmus cēp+erāmu s = cēper āmus audīv+erā mus = audīv erāmus
2p amāv+erāt is = amāve rātis monu+erat is = monue rātis dūx+erāti s = dūxer ātis cēp+erāti s = cēper ātis audīv+erā tis = audīv erātis
3p amāv+eran t = amāve rant monu+eran t = monue rant dūx+erant = dūxer ant cēp+erant = cēper ant audīv+era nt = audīv erant

동사의 미래 완료형

직설법 능동태 미래 완료형은 완료형 어간에 미래 완료형 어미를 붙여서 만든다. 미래 완료형 어미는 아래와 같다.

  단수 복수
1s -erō -erimus
2s -eris -eritis
3s -erit -erint

과거 완료형 어미나 미완료형 어미들과 달리 i가 장음이 되지 않는 것에 유의.

미래 완료형 어미를 비롯한 완료형 어미들은 어미의 변화가 없기 때문에 위에 언급된 어미를 일반적으로 미래 완료형 어미인 것으로 취급하나, 그 구성을 살펴보면 완료형 어미인 -vi- 뒤에 시그마 변화 형태인 -is-가 삽입되고 미래의 의미를 나타내는 어미 -e-가 붙은 것으로로 추정한다. [성염] 즉 vi+is+e > veri 로 변화한 것으로, 앞의 er은 기계적으로 붙이는 어미라기보다 완료형 어간이 미래형 어미 e와 결합하는과정에서 변화한 것이다.

미래 미완료형은 -bi-를, 미래 완료형은 -ri-를 사용하는 것으로 기억할 수도 있다. 미래 미완료형의 -b-는 진행의 의미를 담고 있는 것으로 볼 수 있다. 이와 유사하게 과거 미완료형 어미는 -bā-, 과거 완료형 어미는 -rā-를 사용한다.

  미래 미완료형 어미(I, II) 미래 완료형 어미
1s -bō -(v)erō
2s -bis -(v)eris
3s -bit -(v)erit
1p -bimus -(v)erimus
2p -bitis -(v)eritis
3p -bunt -(v)erint

미래 미완료형 역시 미래 완료형처럼 i가 단음으로만 쓰인다.

미래 완료형 어미는 sum의 미래 미완료형과 동일하므로, 마치 완료형 어간에 sum을 붙이는 것처럼 보이기도 한다. 그러나 앞서 설명했듯이 다른 방법으로 만들어진 것으로 보며, 기억을 위한 참고로 사용하는 것이 좋을 거 같다. 3인칭 복수는 형태가 다른 것에 유의.

  sum의 미래 미완료형 미래 완료형 어미
1s erō -erō
2s eris -eris
3s erit -erit
1p erimus -erimus
2p eritis -eritis
3p erunt -erint

제1~4변화의 예시는 아래와 같다.

  I II III IV
1s amāv+erō = amāve rō monu+erō = monue rō dūx+erō = duxer ō cēp+erō = cēper ō audīv+erō = audīv erō
2s amāv+eris = amāve ris monu+eris = monue ris dūx+eris = dūxer is cēp+eris = cēper is audīv+eri s = audīv eris
3s amāv+erit = amāve rit monu+erit = monue rit dūx+erit = dūxer it cēp+erit = cēper it audīv+eri t = audīv erit
1p amāv+erim us = amāve rimus monu+erim us = monue rimus dūx+erimu s = dūxer imus cēp+erimu s = cēper imus audīv+eri mus = audīv erimus
2p amāv+erit is = amāve rits monu+erit is = monue ritis dūx+eriti s = dūxer itis cēp+eriti s = cēper itis audīv+eri tis = audīv eritis
3p amāve rint monu+erin t = monue rint dūx+erint = dūxer int cēp+erint = cēper int audīv+eri nt = audīv erint

동사 완료형의 불규칙 변화